Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Konzentrationslager Herzogenbusch, beter bekend als Kamp Vught, het enige SS-concentratiekamp buiten Duitsland. Het kamp stond onder commando van het SS-hoofdkwartier in Oraniënburg en moest een modelkamp zijn. In een aantal opzichten was het regime minder hard dan in andere nazi-concentratiekampen. De SS wilde hiermee voorkomen dat er te eel verzet kwam tegen het kamp.
Het ontstaan
De doorgangskampen in Amersfoort en Westerbork konden de toenemende stroom vluchtelingen niet meer aan, daarom werd in 1942 begonnen met de bouw van kamp Vught. In enkele maanden tijd werd het kamp uit de grond gestampt op een oppervlakte van 1000 bij 350 meter. Eind 1942, toen de eerste gevangenen arriveerden, was het kamp nog niet af. De gevangen groeven een gracht die rondom het hele kamp liep. Deze gracht is nu nog te zien. Aan beide kanten stond prikkeldraad, daarnaast stonden er om de 100 meter wachttorens. De bewakers hadden de beschikking over mitrailleurs en schijnwerpers. Het waren voornamelijk Nederlanders uit het Wachbataillon Nord-West.
De gevangenen
Tussen eind 1942 en september 1944 hebben er totaal 31.000 mensen gevangen gezeten in het kamp. Een groot gedeelte van hen (12.000) was joods. Daarnaast zaten er in kamp Vught onder andere politieke gevangenen, verzetsstrijders, gijzelaars, zigeuners, homoseksuelen, zwarthandelaren en criminelen. Voor de meeste gevangenen was Vught een tussenstop. Ze werden naar andere kampen, gevangenissen of tuchthuizen getransporteerd. In februari 1943 werd het joodse deel van het kamp Judendurchgangslager (jodendoorgangskamp) genoemd. Joden gingen vrijwel altijd, via Westerbork, naar een vernietigingskamp zoals Auschwitz of Sobibor in Polen.
Tijdens hun verblijf in het kamp stierven zeker 421 gevangenen door honger, ziekte of mishandeling. Daarnaast werden er op de fusilladeplaats net buiten het kamp 329 gevangenen geëxecuteerd.
Na de oorlog
In september 1944 werd het kamp ontruimd. Het terrein kreeg vrijwel direct na de bevrijding van Zuid-Nederland een nieuwe bestemming. Het geallieerde leger gebruikte delen van het complex. Daarnaast werden er duizenden mensen tijdelijk gehuisvest: geëvacueerde Duitsers, Nederlanders die van collaboratie werden verdacht en oorlogsmisdadigers. Nu liggen er op het voormalig kampterrein een gevangenis, het Molukse woonoord Lunetten, twee kazernes en Nationeel Monument Kamp Vught.
Nationaal Monument Kamp Vught nu
Herinneringscentrum
Hier zijn vaste- en wisselende exposties ingericht. Er zijn bijvoorbeeld voorwerpen van slachtoffers, daders en omstanders te zien, net als filmfragmenten, foto’s, dagboeken en brieven. In een andere ruimte wordt het nazistische terreur- en vervolgingssysteem uitgelegd. Ook is er plek voor een reactiemuur. Aan deze muur hangen briefjes die geschreven zijn door bezoekers van Nationaal Monument Kamp Vught. In de bezinningsruimte staan de namen van ruim 750 namen van slachtoffers van kamp Vught op de gedenkwand.
Kindergedenkteken
Zaterdag 5 juni 1943 werd in het joodse gedeelte van het kamp bekendgemaakt dat alle kinderen van 0 tot 16 jaar op transport moesten. De aanleiding hiervoor was dat de hoge kindersterfte in het kamp ook buiten Vught bekend werd. De ouders kregen te horen dat er een speciaal kinderkamp was waar de kinderen naartoe zouden gaan. Op 6 en 7 juni werden 1269 kinderen, vaak samen met een van de ouders, gedeporteerd naar vernietigingskamp Sobibor. Daar zijn ze, vrijwel direct na aankomst, vergast.
Op 5 september 1999 is op het terrein van het Nationaal Monument een Gedenkteken voor deze kinderen onthuld. Hierop staat de namen en leeftijden van de kinderen die werden weggevoerd en vermoord.
Woonbarak
In kamp Vught waren 29 barakken als woonbarak in gebruik. De oudsten waren van hout, de latere van steen. Elke barak bestond uit twee vleugels die elkaars spiegelbeeld vormden en waar 240 gevangenen konden wonen. In elke vleugel was een slaapzaal, een eetzaal, een waslokaal en een ruimte voor toiletten.
Op het terrein van het Nationaal Monument is een vleugel van een barak nagebouwd. Deels zijn hiervoor materialen gebruikt die afkomstig zijn van afgebroken barakken op het terrein van de huidige gevangenis.
Crematorium
Hier werden de gevangenen die om het leven kwamen verbrand. De eerste slachtoffers werden verbrand in een mobiele oven. Deze is nog te zien in het crematorium. Nadat het crematorium eind 1943 gereed was, werden alle lichamen opgegraven en verbrand. De as werd verstrooid achter het crematorium. Nu liggen achter het crematorium twee asputten. Hier is de as verzameld van meer dan 700 mensen die in Kamp Vught zijn omgebracht of overleden.
Cel 115
Een aantal vrouwen uit barak 23B protesteerden toen één van hen in de kampgevangenis werd opgesloten. Als vergelding liet kampcommandant Grünewald 74 vrouwen opsluiten in een cel, de zogenaamde ‘Bunker’. De vrouwen zaten ruim veertien uur opgesloten op een oppervlakte van 9m². Toen de deur op 16 januari 1944 openging, bleken tien vrouwen overleden.
Dit drama werd snel bekend buiten het kamp en werd beschreven in allerlei verzetsbladen. De nazi-leiding in Nederland was hier niet blij mee; van kamp Vught moest een afschrikkende werking uitgaan, maar het was niet de bedoeling dat de Nederlandse bevolking zou worden aangemoedigd tot verzet door misstanden in het kamp. Commandant Grünewald werd daarom voor de krijgsraad gebracht. Door de SS werd hij gedegradeerd tot gewone soldaat en naar het front in Rusland gestuurd. Daar is hij bezweken.
In het crematorium is cel 115 nagebouwd. De originele cel 115 staat op het terrein van gevangenis Nieuw Vossenveld en kan niet bezocht worden. Er hangt een gedenksteen met daarop de namen van de tien vrouwen die het ‘Bunkerdrama’ niet overleefden.
De fusilladeplaats
Op een voormalige schietbaan van het Nederlandse leger ligt de fusilladeplaats. Hier werd in juni 1944 de eerste gevangene gefusilleerd. Op 16 september vielen de laatste vier slachtoffers. Vanuit verschillende gevangenissen, vooral de strafgevangenis in Scheveningen, werden gevangenen naar Vught gebracht. Zij werden in augustus en september 1944 tijdens massale executies omgebracht, onder druk van het oprukken van de geallieerden. De meeste gevangenen verbleven voor hun dood korte tijd in de bunkergevangenis in Kamp Vught. Zij wisten niet wat er zou gaan gebeuren nadat ze ‘s middags op de binnenplaats stonden opgesteld, in tegenstelling tot de andere gevangenen in het kamp. Zij konden de schoten in het kamp horen.
Na de ontruiming van het kamp hebben enkele omwonenden een houten kruis opgericht op de fusilladeplaats. Op 20 december 1947 onthulde prinses Juliana hier een monument met de namen van de gefusilleerden. Dit monument werd in 1995 en 1996 beklad. De bekladde panelen staan nu bij het herinneringscentrum.
En verder…
Om het kamp heen liep een gracht die door gevangenen was gegraven. Aan elke kant van de gracht stond prikkeldraad. Een deel hiervan stond onder stroom. Wachttorens stonden er om de 100 meter. Drie van deze wachttorens zijn herbouwd. Een gedeelte van de omheining en de gracht zijn in de oude staat hersteld.
Op het terrein van de Van Brederodekazerne staan veel authentieke gebouwen. Onder andere de gebouwen waar de SS-bewakers waren gehuisvest en de villa van de kampcommandant. In juli en augustus worden hier rondleidingen georganiseerd.
In de voormalige kampkeuken is het Geniemuseum gevestigd. Het museum geeft een overzicht van ruim 250 jaar geniegeschiedenis. Bij de ingang van het museum verwijzen een aantal voorwerpen naar de periode dat het terrein in gebruik was als kamp Vught.
Tussen het herinneringscentrum en de woonbarak is een natuurstenen maquette gebouwd die laat zien hoe groot het kamp oorspronkelijk was en waar de gebouwen stonden.
Bronnen
Eindpunt of tussenstation, Gids Nationaal Monument Kamp Vught.
Folder ‘Vriendenkring Nationaal Munument Vught’
Folder ‘Nationaal Monument Kamp Vught, Ervaar de geschiedernis en actuele betekenis van het voormalige SS-concentratiekamp Vught’
site van Nationaal Monument Kamp Vught
Geniemuseum
