Paus Pius XII

[B'Elanna]

Pius XII en de holocaust: zwijgen is toch ook iets zeggen?

Paus Pius XII, die mogelijk nog in aanmerking komt voor zaligverklaring, wordt door veel joden ervan beschuldigd zich niet hebben uitgesproken tegen de holocaust. Hadden Pius XII en zijn Kerk nog meer kunnen doen? Paus Pius XII staat bekend als iemand die moreel tekortgeschoten is tegenover de jodenmoordende nazi's. Tot op de dag van vandaag worden steeds weer opnieuw de verwijten opgehaald tegenover de katholieke Kerk in het `Derde Rijk'.
Al jarenlang vragen joden om meer duidelijkheid en openheid over de rol die paus Pius XII heeft gespeeld tijdens de Tweede Wereldoorlog. Waarom heeft hij nooit openlijk geprotesteerd tegen de jodenvervolging?
In 1999 werd afgesproken dat drie joodse en drie katholieke wetenschappers zich over de opstelling van Pius XII zouden buigen. Maar van begin af aan heeft er een sfeer van wantrouwen bestaan. De joodse geleerden beschuldigen hun katholieke collega's ervan op de rem te trappen. Omgekeerd zeggen de katholieke wetenschappers dat de joodse geleerden zich niet aan de afspraken houden. Maar het belangrijkste meningsverschil gaat over de archieven van het Vaticaan. Bij de instelling van de commissie was afgesproken dat de wetenschappers zouden werken met elf dikke boeken vol documenten uit de periode 1939-1945. Maar deze boeken zijn door het Vaticaan uitgegeven, en het Vaticaan heeft uitgezocht welke documenten zij openbaar wilde maken en welke niet. Bij deze hele probleemstelling komt nog het probleem van mijn eigen vooroordeel. Ik veroordeel de kerk al voordat ik alle informatie heb, dit omdat het onderwerp Holocaust mij al sinds ik erg klein was uitermate boeit. Ik kan het zelfs een obsessie noemen, hierbij heeft ook de manier waarop ik opgevoed ben een grote rol gespeeld. De oorlog en de holocaust waren en zijn nog altijd het gesprek van de dag. Dit maakt dus dat ik niet objectief meer kan zijn, maar toch ga ik het nu proberen.

Historische achtergronden.

Op 2 maart 1939 werd Pacelli gekozen tot de troon van St Petrus, hij werd Paus Pius XII. Op 1 september 1939 schrijft Pius XII in zijn agenda: 'deze morgen om 6 uur opgebeld door Maglione, die van Orsenigo het nieuws heeft doorgekregen van de invasie van Polen door de gemotoriseerde 'Attila's'. Men treft hem snikkend aan terwijl hij zegt: 'Arm Polen, gekruisigd tussen twee misdadigers'. Op 10 maart 1940, na Ribbentrop ontvangen te hebben, over de onvermijdelijke Duitse overwinning, haalde Pius XII uit zijn lade de lijst met misdaden van de nazi's en schreef als volgt: 'God zij gesmeekt Europa te sparen, zo Hij dat wil, van de Teutoonse vrede die deze dolzinnige ons belooft' .
Weizsaker als ambassadeur bij het Vaticaan zegt tegen Hitler, dat hij vertrekt 'naar een vijandig land'. En voor de fascist Farinacci, leider van het officiële fascistische regime is: 'de tegenwerking van de Kerk bij de praktische oplossing van het jodenprobleem een misdaad tegen het nieuwe Europa' .
Zo moest Pius XII in zijn uiterst kleine, omcirkelde staat tot elke prijs zijn contacten met Roosevelt en de vrije wereld opvoeren, maar ook met alle bezette landen. Hij wilde Mussolini tegenhouden. Duitsland was verzwolgen in barbaarsheid en hij moest alle bisschoppen op de hoogte houden, ondersteunen en stimuleren. Een ontzagwekkende activiteit was nodig: protesten, pauselijke brieven, maatregelen genomen door nuntii temidden van gevaren.
Met kerst 1942 sprak Pius XII over de radio. De Gestapo schreef het volgende in een rapport: De Paus heeft het nieuwe nationaal socialistische Europa afgewezen, hij heeft het niet direct aangevallen, maar hij heeft sterke kritiek geleverd op alles waar we in geloven, hij heeft gesproken in voordeel van de Joden.
Hitler had zijn bedoelingen nooit verborgen gehouden. Op 7 april 1942 had deze verklaard: 'in geval van protest… zullen alle leiders ter dood worden gebracht, met inbegrip van degenen uit het politieke katholicisme’. Hitler zou deze verklaring herhalen op 11 augustus 1942: 'ik zal de priesters de macht van de staat laten voelen… Als ik dacht dat zij een gevaar zouden kunnen worden, zou ik ze achter elkaar doden'. Vervolgens, als een echo, riep hij tegen generaal Jodl op 25 juli 1943: 'mij zou alle macht in het Vaticaan moeten toebehoren. Daar verbergt zich dat rapaille’. En volgens Goebbels, op 27 juli 1943, 'zou de aanwezigheid van soldaten tijdens de algemene audiënties moeten worden verboden, want de paus vertegenwoordigt een werkelijk publiek gevaar'.
Kardinaal Jan de Jong heeft op 12 mei 1943 paus Pius XII om hulp gevraagd tegen de jodenvervolging. Dat blijkt uit een brief van de kardinaal-aartsbisschop van Utrecht die is aangetroffen in de Vaticaanse archieven.
Aartsbisschop De Jong heeft in de eerste oorlogsjaren - gesteund door de andere Nederlandse bisschoppen - meermalen publiekelijk geprotesteerd tegen de jodenvervolging. Geen enkel ander episcopaat in Europa heeft dat gedaan. Als represaillemaatregel voor het bisschoppelijk protest in 1942 hebben de Duitsers in augustus van dat jaar katholiek gedoopte joden opgepakt en gedeporteerd naar Auschwitz waar ze zijn vergast.
Paus Pius XII kreeg tijdens de Tweede Wereldoorlog dagelijks raportages over de gruwelen die de nazi’s begingen. Verdedigers van Pius XII hebben altijd aangevoerd dat het toenmalige hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk niets zou hebben geweten van de concentratiekampen en andere nazi-zaken. De documenten tonen aan dat de Britse afgezant in het Vaticaan, Francis D'Arcy Godolphin Osborne, de paus dagelijks een getypt rapport bezorgde. Daarin stonden de gruwelijkheden zoals daarover bericht werd door de geallieerden in die tijd.
De documenten werden ontdekt door een Italiaanse journalist en antiquarische boekenverzamelaar Fabrizio Coisson. Hij trof op de Romeinse markt Porta Portese carbon kopieën aan van Osbornes rapporten. "Ik was stomverbaasd toen ik een ondertekende notitie aantrof van Osborne waarin hij beschreef hoe hij elke dag BBC uitzendingen uitschreef en aan de paus overhandigde", zegt Coisson. De Italiaan heeft geen idee hoe de papieren op de markt terecht zijn gekomen. Osborne overleed in 1964 in Rome en waarschijnlijk zijn de papieren tegelijk met andere bezittingen verkocht.
Osborne bericht Pius XII in oktober 1940 dat de Duitsers "actief het antisemitisme promoten in Hongarije, Roemenië en Bulgarije." De toon wordt ernstiger als hij in 1941 schrijft dat "de nazis gruweldaden begaan in naam van de mythe van het superieure ras. Ze voeren experimenten uit op zieke en geestelijk gehandicapte kinderen in Duitsland."
Nota nemend van het feit "dat Hitler gezworen heeft de Joden voor tenminste duizend jaar te liquideren", stelt Osborne de paus ook op de hoogte van het feit dat de Joden in Polen in grote aantallen worden vermoord en gedeporteerd.
In 1943 bericht Osborne de paus dat "73 procent van de Joodse gemeenschap in Slowakije gedeporteerd is naar een onbekende bestemming, dat betekent waarschijnlijk hun dood". Hij voegt eraan toe dat "het aantal Joden in het getto van Warschau is gedaald van 400.000 naar nog geen 35.000".
Een jaar nadat Mussolini in Italië de eerste golf van anti-joodse wetten had afgekondigd, sprak in september 1939 een van zijn trouwste medewerkers, Roberto Farinacci, op het Instituut voor fascistische cultuur in Milaan over 'De kerk en de joden'. Farinacci, lid van de top van de fascistische partij, zei: ,,Wij, fascistische katholieken, zien het jodenvraagstuk vanuit een strikt politiek gezichtspunt. Maar het troost onze zielen te weten dat we, als we katholieke antisemieten zijn geworden, dit te danken hebben aan de lessen die de kerk heeft verspreid.''
Ruim een halve eeuw later is het Vaticaan nog steeds bezig te 'bewijzen' dat het anti-judaïsme waaraan de rk kerk zich de eeuwen door heeft bezondigd, niets te maken had met de jodenhaat die tot de Holocaust leidde en waarvan de fel antisemitische en pro-Duitse Farinacci voorstander was.
Zo stelde het in maart 1998 uitgekomen Vaticaanse rapport 'Wij herinneren ons: een beschouwing over de Shoah' dat het antisemitisme van de nazi's het product vormde van een nieuwe, sociale en politieke vorm van anti-judaïsme dat de kerk volkomen vreemd was. Deze zou haar eeuwenlange afkeer van het jodendom alleen hebben gebaseerd op godsdienstige motieven: de Joden als 'moordenaars van Christus'. Ook de rassenleer die aan de Holocaust ten grondslag lag, botste volgens Rome met de leer van de kerk.
Alle christelijk antisemitisme wast niet weg dat het de nazi's en geen anderen waren die zo'n zes miljoen Joden hebben vermoord. Hoe vijandig en discriminatoir het Vaticaan en de pausen zich ook in de negentiende en twintigste eeuw tegen het jodendom gedroegen, ze propageerden nooit, zoals Hitler en consorten, het uitroeien van de Joden, laat staan dat zij later actief aan de massamoord hebben meegewerkt.
Het Vaticaan zelf was tot in de vorige eeuw een van de primaire bronnen van anti-joodse sentimenten. In de Kerkelijke Staat was discriminatie van Joden openbaar beleid, tot aan de val van Rome in 1870. Ze werden in getto's ondergebracht en moesten een geel insigne op hun kleding dragen. Het werd hen door de pausen verboden onroerend goed te bezitten, bepaalde beroepen uit te oefenen of de universiteit te bezoeken. En dat in een periode waarin zij in de rest van Italië, in Duitsland, Frankrijk en Oostenrijk-Hongarije steeds meer vrijheden kregen. Voor alle pausen tussen 1814 en 1914 belichaamde het jodendom datgene wat ze zo verafschuwden: de moderne tijd. Joden waren linkse 'honden' , schaamteloze kwade geesten die uit waren op de ondergang van kerk en samenleving. In politieke conflicten tussen liberale en reactionaire, antisemitische bewegingen koos Rome altijd de kant van de laatste.
Ook na 1914 bleken pausen als Benedictus XV en Pius XI minder vrij van anti-judaïsme dan vaak is aangenomen. ,,Het belangrijkste om de rol van de kerk bij het mogelijk maken van de Holocaust te begrijpen, is niet de ontdekking van wat Pius XII al dan niet heeft gedaan. Veel belangrijker is om aan het licht te brengen welke rol zijn voorgangers hebben gespeeld bij het dehumaniseren van de Joden''. (David Kertzer)

Meningen van anderen.

In December 1940, schreef Albert Einstein een brief naar "Time" magazinewaarin stond: "Being a lover of freedom, when the revolution came in Germany I looked to the universities to defend it, knowing that they had always boasted of their devotion to the case of truth; but no, the universities immediately were silenced. Then I looked to the great editors of the newspapers whose flaming editorials in days gone by had proclaimed their love of freedom. But they, like the universities, were silenced in a few short weeks. Only the Church stood squarely across the path of Hitler's campaign for suppressing truth. I never had any special interest in the Church before, but now I feel a great affection and admiration because the Church alone has had the courage and persistence to stand for intellectual truth and moral freedom. I am forced thus to confess, that what I once despised, I now praise unreservedly."

Richard Breitman is hoogleraar aan de Amerikaanse Universiteit in Washington en ook consultant van de werkgroep voor de teruggave van joods bezit. Deze groep heeft inzage gekregen in het OSS dossier. Breitman is tot op heden de enige die toestemming heeft om de OSS documenten betreffende de spionage van de geheime dienst van de Verenigde Staten van Amerika gedurende de Tweede Wereldoorlog te bestuderen.
Op een vraag naar de verhouding tussen Pius XII en de Duitsers antwoordde Breitman 'dat de Duitsers de Paus in het algemeen als een vijand beschouwden. In een telegram stelde iemand voor in te spelen op zijn oude anticommunistische houding, zodat hij het nazisme beter zou begrijpen. Hij zou vanuit Rome naar het noorden moeten worden gebracht. Het Vaticaan en Duitsland zouden een gemeenschappelijk front kunnen vormen tegen de USSR en het Vaticaan zou onder de controle van Berlijn vallen. Maar het voorstel werd verworpen omdat de meerderheid wist dat Pius XII Rome nooit zou verlaten en dat het Vatikaan aan de zijde van de geallieerden stond.'
Hoe ze dat wisten? 'De nazi's hadden spionnen in het Vatikaan. Onder de berichten die door onze geheime dienst werden ontcijferd was er een betreffende een plan van de geallieerden om te landen op Sardinië en een ander over het vertrek van een diplomatieke trein met joden van Rome naar Spanje. Alleen het Vatikaan was op hoogte, vertelden de nazispionnen aan generaal Karl Wolff, bevelvoerder van de SS in Italië. Berlijn wantrouwde de Paus en het Vatikaan, omdat men wist dat ze joden verborgen’.
Breitman's verklaringen ontkennen onderdelen van de stelling van degenen die tegenwoordig over Pius XII spreken als 'Hitlers Paus'. Tegelijkertijd bevestigen ze de veronderstellingen die indertijd door katholieke en andere onderzoekers naar buiten werden gebracht, dat de documenten van de OSS en de Britse geheime dienst aan zouden kunnen tonen hoe groot en verdienstelijk het Vatikaan handelde ten gunste van de vervolgden.

Conclusie.

Dit is het allermoeilijkste deel van deze kwestie. Na het maken van dit werkstukje heb ik wel een veel beter en een meer genuanceerd beeld van de gebeurtenissen, maar het blijft ingewikkeld. De informatie die ik heb gevonden is veelal niet echt uit een objectief standpunt geschreven. De meeste informatie kwam van katholieke schrijvers welke de paus altijd in bescherming namen en probeerden op te hemelen. Van de andere kant probeerde men de paus juist omver te schoppen. Dit maakt het voor mij moeilijk, wat is waarheid? Bestaat er een middenweg? Ik denk het wel. Naar mijn idee heeft de Paus wel geprobeerd de joden te helpen, op zijn manier, met het gevaar van zijn handelingen daarbij in acht nemend. De Rooms-Katholieke kerk is natuurlijk voor een heel groot deel schuldig aan het antisemitisme, maar de handelingen van Hitler mogen daar niet direct aan afgeleid worden. Het blijft een feit dat de Paus nooit openlijk heeft geprotesteerd, dit kan te verklaren zijn, Hitler zei immers: in geval van protest zullen alle leiders ter dood worden veroordeeld. Wat is dan belangrijker, het protest of het leven van de Paus? Wanneer de paus ter dood veroordeeld zou worden zou hij al helemaal niets meer kunnen doen. Toch is naar mijn idee het protest belangrijker, maar dat is mijn mening, een mening van 1 persoon 57 jaar later.
De Paus heeft niet zwijgend toegekeken, en heeft wel degelijk actie ondernomen, of het genoeg is, dat blijft de vraag. Ik zeg nee. Het feit dat de archieven niet open gaan geeft al het idee dat er dingen instaan die niet ten gunste zijn van Pius XII, dit doet mij al argwanen.
Het stuk is langer geworden dan de bedoeling was, maar ik geloof dat het niet veel anders kon, informatie weglaten zou zonde zijn en het oncompleet maken, daarbij staan er nogal wat citaten tussen die ook heel wat ruimte in beslag hebben genomen.

[Arjen]

Zo te lezen heeft het vatikaan toch het een en ander gedaan om joden te helpen; zei het in de ogen van sommigen misschien niet voldoende.
Dit doet me overigens denken aan een stukje uit de film neurenberg...
Daar zegt; ik dacht himmler, dit zijn allen ja-knikkers.
De mensen die nee zeiden zijn allen dood.

Vanaf dat oogpunt heeft het vatikaan over een heel dun lijntje gelopen en het best goed gedaan...

Los hiervan vind ik persoonlijk de last van het dragen van het idee dat jij persoonlijk verantwoordelijk bent voor hoe een ander jouw woorden opvat te zwaar.
Vandaar dat ik zeg dat iedereen zelf verantwoordelijk is voor zijn of haar eigen daden.
Wanneer iemand een ander de schuld geeft van zijn of haar eigen daden dan is dit meestal uit angst om zichzelf onder ogen te komen.
Vandaar dat ik vind dat de paus of anderen uit het vatikaan op zich niet meer schuld dragen dan een ander...."Verbeter de wereld begin bij jezelf" springt mijn hersens in; want zo hoef je alleen de last voor jezelf te dragen.

Ik vraag me in ieder geval af wie er baat bij heeft om de schuld van deze wandaden bij mensen te leggen die anderen geholpen hebben.
Ook vraag ik me af wie het lef heeft om te beweren dat een ander niet genoeg gedaan heeft; iedereen doet zijn deel.

Uiteindelijk gaat dit stuk slechts over de schuldvraag...wanneer ben je schuldig aan wat.
Persoonlijk vind ik dat je alleen aan je eigen daden schuldig bent...
Maar ik vind ook dat je ten allen tijde je medemens met raad en daad terzijde moet staan.
Als die persoon jou vervolgens verkeerd opvat is dit zijn of haar schuld...
maar dat is mijn mening.

[Mattie]

Goed onderwerp, waarover ik ook een duidelijke mening heb.

1.
Door het Vatikaan, waarvan de Paus het hoofd was en is, zijjn zeer veel onderduikers, waaronder ook joden, weggesluisd uit Italie (lees: bezet Europa) Het Vatikaan heeft dus wel veel gedaan.
2.
De primaire verantwoordelijkheid van de Paus, als Rooms Katholiek kerkhoofd, lag hem bij de Katholieken. Had de Paus duidelijker stelling genomen inzake de jodenvervolging, was dat waarschijnlijk gegaan ten koste van de katholieken, waarvoor primair de verantwoordelijkheid bestond.
3.
Niet alleen de joden, maar ook vele Chistenen zijn omgekomen in de kampen. Te denken valt aan zigeueners (die meestal het Katholieke geloof aanhangen, Jehova's getuigen (die weigerden in Duitse krijgsdienst de wapenen ter hand te nemen en daardoor rechtstreeks richting de kampen gingen) en de vele burgers en priesters (die vanuit hun Christelijke geloof onderduikers hielpen en zo vaak in de kampen terecht kwamen)
Als de Paus deze mensen nog niet eens kon helpen, hoe had hij de joden dan moeten helpen? Ik denk dat door een stelliungname hij alleen de christenen nog meer in gevaar zou hebben gebracht en de joden toch niet had kunnen helpen.

Ik begrijp de keuzes van Pius XII.


Mattie.

[Lord_Vetinari]

Sorrie Mattie, maar zo slimpel ligt het niet. Er is een verschil tussen niets kunnen doen en dergelijke zaken ondersteunen. Het Vaticaan heeft nooit het Concordaat met het naziregime herroepen, waardoor Hitler's regime een schijn meekreeg van christelijke steun. Pius had wel degelijk meer kunnen doen. Om te beginnen had hij mgr. Tiso, die het hoofd werd van de Tsjechische rompstaat, beter in de hand kunnen houden. Pausen hebben wel voor minder ge-excommuniceerd.

[monmax]

Na de oorlog is er door verscheidene katholieke geestelijken actieve steun verleend aan oorlogsmisdadigers om te ontsnappen naar o.a. Zuid-Amerika. Vooral door Aartsbisschop Alois Hudal (een Oostenrijker). Geholpen bij deze vlucht o.a. Mengele, Eichmann en Brunner, Barbie, Stangl, Priebke. Geholpen door visa van het Rode Kruis (nog zo'n organisatie) en actieve steun van de Perons in Argentinië (ja die van Evita).

Als tijdens de Neurenberger processen gold dat een ieder persoonlijk verantwoordelijk werd gehouden voor zijn eigen aandeel in de oorlog en het niet kon afschuiven op een hoger persoon. Omgekeerd geld dit dan ook. Je kunt je niet verschuilen achter je ondergeschikten.

[Mattie]

Toch blijf ik erbij dat ik de keuzes van Pius XII begrijp. Zijn primaire verantwoordelijkheid gold de Christenen. Achteraf kunnen we natuurlijk allerlei kanttekeningen zetten bij zijn handelen, maar gezien vanuit het perspectief van die tijd, want nazi-Duitsland had de oorlog ook wel eens kunnen winnen, kan ik zijn keuzes begrijpen. Probeer deze materie dan ook te bezien vanuit het perspectief van die tijd en niet achteraf vanuit het perspectief van 2003. Achteraf oordelen vanuit een hedendaagse visie lijkt me dan ook te kort door de bocht.

Mat.

[Lord_Vetinari]

Toch blijf ik erbij dat ik de keuzes van Pius XII begrijp. Zijn primaire verantwoordelijkheid gold de Christenen. Achteraf kunnen we natuurlijk allerlei kanttekeningen zetten bij zijn handelen, maar gezien vanuit het perspectief van die tijd, want nazi-Duitsland had de oorlog ook wel eens kunnen winnen, kan ik zijn keuzes begrijpen. Probeer deze materie dan ook te bezien vanuit het perspectief van die tijd en niet achteraf vanuit het perspectief van 2003. Achteraf oordelen vanuit een hedendaagse visie lijkt me dan ook te kort door de bocht.

Mat.

Ik bekijk het ook niet achteraf maar in het tijdsbeeld. In de tijd dat iedereen toch enigszins wantrouwig stond tegenover Hitler (en dat was ruim voor de oorlog) sloot Pius het Concordaat met het regime. Toen was al duidelijk, dat het daar de foute kant op ging. De Kerk heeft ook toen de gruwelen bekend werden (sterilisatie gehandicapten en later euthanasie) geen enkele actie ondernomen. Wat ik (en velen met mij) Pius kwalijk nemen, is dat hij het Concordaat niet heeft opgezegd, ook niet toen de oorlog bezig was en de gruwelen helemaal bekend werden.

[Mattie]

"De foute kant op gaan" is natuurlijk zeer subjectief.
In het wereldbeeld van de jaren '30 zou ik persoonlijk ook eerder pro-duits gekozen hebben dan pro-bolsjewistisch, maar ook dat is een persoonlijke invalshoek...


Mat.

[Arjen]

ik zie het toch echt anders:
ze haddenook niets kunnen doen.

sowieso : hoe durf je te oordelen?
waar was je zelf?
hoe weet je wat jij gedaan had?
ik vind het slechts bewonderens waardig dat ze iets gedaan hebben.
ook al hebben ze fouten gemaakt.
dat kun je verwachten natuurlijk...
het zijn een stelletje geloveigen