Langere speech had Hitler gedood
Bijgedragen door Niels Arts zondag 3 juli 2005
Op acht november 1940 probeerde Georg Elser in München een aanslag te plegen op Hitler. Door stom toeval mislukte de aanslag. Hitler ontsnapte op het nippertje aan de dood. Decennialang was er onduidelijkheid over de ware toedracht van de aanslag en behoorde Elser tot de 'vergeten' verzetshelden. Daar komt langzaam aan verandering in, maar een eigen straatnaam in Berlijn krijgt hij nog niet.
Georg Elser, geboren op 4 januari 1903, was een timmerman uit Hermaringen, in het zuiden van Duitsland. In de jaren dertig maakte hij zich, als lid van de communistische partij, vooral zorgen over de steeds slechter wordende positie van de arbeidersklasse en de agressieve militaire plannen van het nazi-regime. Hij kwam in de herfst van 1938 al tot de conclusie dat een nieuwe wereldoorlog onvermijdelijk zou worden en besloot iets te ondernemen. Nadat Polen op 1 september 1939 was aangevallen, stond zijn besluit vast: hij zou Hitler vermoorden om een wereldoorlog te voorkomen.
De jaarlijkse bijeenkomst in de Bürgerbräukeller in München leek hem de geschikte mogelijkheid te bieden. Daar werd de mislukte militaire staatsgreep van Hitler en zijn getrouwen van het eerste uur, de alte Kämpfer, van 8 november 1923 herdacht. In 1938 reisde Elser naar München om de situatie te bekijken en de eerste plannen voor een aanslag te maken. Omdat hij in 1938 en 1939 bij een bouwfirma en later in een steengroeve had gewerkt, waar geregeld springstoffen werden gebruikt, had hij genoeg ervaring om een bom te maken waarmee hij de vergaderzaal van de Bürgerbräukeller zou kunnen opblazen.
Ongeveer dertig tot vijfendertig keer liet hij zich ’s avonds, na te hebben gedineerd in de Bürgerbräukeller, opsluiten in de zaal om zijn voorbereidende werkzaamheden uit te voeren. Nacht na nacht besteedde hij zijn tijd aan het uithakken van een holte in de pilaar bij het spreekgestoelte waar Hitler gewoonlijk zijn rede hield. Op 6 november waren de bom en het bijbehorende tijdsmechanisme vakkundig geplaatst en afgedicht. Elser had erop gerekend dat Hitler, zoals gebruikelijk, rond halfnegen ‘s avonds aan zijn toespraak zou beginnen en om tien uur zou eindigen. Het tijdmechanisme van de bom was dan ook zo ingesteld dat de bom ongeveer halverwege de speech moest afgaan.
Het leek alsof Hitler in 1939 de bijeenkomst ging missen. Hij was namelijk al enkele weken met zijn generaals bezig om de grote aanval in het Westen voor te bereidden, maar zag uiteindelijk toch kans om tussen de vergaderingen door, een gaatje vrij te maken voor de jaarlijkse herdenking. Hij arriveerde al om acht uur, begon meteen met het afraffelen
van zijn speech, en was om zeven minuten over negen al weer verdwenen
Om twintig over negen explodeerde de bom. Acht nazi's werden op slag gedood en 63 anderen raakten gewond. Niemand twijfelde eraan dat Hitler het eigenlijke doelwit had moeten zijn. Hitler schreef zijn redding toe aan de ‘Voorzienigheid’ en nam het op als een teken dat hij de taak moest vervullen die het lot hem had opgelegd.
Elser was inmiddels op de vlucht geslagen maar werd opgepakt toen hij illegaal de Duitse grens met Zwitserland over wilde steken. Al snel had de politie door dat hij achter de aanslag zat. Elser bekende zijn daad na enkele dagen te zijn gemarteld en verklaarde zijn motief voor de aanslag: het verhinderen van de oorlog; ‘Ich habe den Krieg verhindern wollen’. Na vierenhalf jaar gevangenschap in de concentratiekampen Sachsenhausen en de ravage na de aanslag was enorm. Elser werd overgebracht naar Dachau. Daar bracht de kampleiding hem, op bevel van Heinrich Himmler, op 9 april 1945 om het leven.
Decennialang geloofde bijna niemand dat Elser in zijn ééntje had gehandeld. De Völkischer Beobachter, de partijkrant van de nazipartij NSDAP, meldde op 10 november 1939 al dat de Britse geheime dienst achter de aanslag zou zitten. Toen de dag erop toevallig twee Britse geheimagenten, majoor R.H. Stevens en kapitein Payne Best, in de omgeving van Venlo aan de grens met Nederland gearresteerd werden, won deze vergezochte interpretatie direct aan geloofwaardigheid.
Veel mensen geloofden daarentegen dat het geen toeval kon zijn dat Hitler op zo’n wonderbaarlijke manier de dans was ontsprongen. Volgens hen had de SS een plan beraamd om tijdens de beslissende fase van Hitlers optreden de publieke opinie te beïnvloeden. Een aureool van onkwetsbaarheid zou zijn gezag en populariteit verhogen. Ook na de oorlog deden in de wereldpers nog steeds de meest fantastische verhalen en speculaties de ronde. Op basis van het verhoorverslag van Elsers aanhouding, gevonden door de historicus Lothar Gruchmann, kwam dr. Anton Hoch, een medewerker van het Institut für Zeitgeschichte in München, in 1969 uiteindelijk op overtuigende wijze tot de conclusie dat Elser in zijn ééntje de aanslag had gepleegd.
De lange onzekerheid over de ware toedracht heeft er waarschijnlijk ook toe geleid dat er tot dan toe weinig aandacht is besteed aan Elsers aanslag van 8 november 1939. Daar komt bij dat verzetsacties van Duitse burgers sowieso nauwelijks worden herdacht, in tegenstelling tot het verzet van vooraanstaande legerofficieren zoals baron Von Stauffenberg. Elk jaar wordt in Berlijn de mislukte aanslag op Hitler herdacht, waarbij Von Stauffenberg, die op 20 juli 1944 een bom had geplaatst bij een vergadering van Hitler, wordt geëerd. Minister-President Balkenende, die dit jaar bij de zestigste herdenking aanwezig was, roemde de aanslag als ‘een belangrijke schakel in de ontwikkeling van de Europese integratie’. Legerofficier Von Stauffenberg pleegde de aanslag pas toen de oorlog voor Duitsland in feite al verloren was. Een andere verzetsheld, een gewone burger die er in 1939 al bijna in slaagde om Hitler te doden, wordt meestal vergeten. De laatste jaren komt er echter meer belangstelling voor Elsers aanslag. Dit jaar is zijn er in München congreshallen naar hem genoemd, de Georg-Elser-Hallen, en was er in München ook nog een fototentoonstelling ter ere van de vijfenzestigste verjaardag van de aanslag.
De Duitse theoloog Hartwig Grubel voert op dit moment actie om ervoor te zorgen dat vergeten verzetshelden, meestal simpele burgers zoals Georg Elser, bekender worden bij de gewone burgers. Zo wil hij dat er een niet onbelangrijke straat wordt vernoemd naar Elser in Berlijn. Dat bleek echter blijkbaar nog te veel gevraagd. De burgemeester van Berlijn liet weten dat er weinig kans bestaat dat er binnenkort een Georg Elser-straat zou komen, omdat er nauwelijks nieuwe straten worden aangelegd. Historici zullen het misschien een ietwat vreemde beslissing vinden, aangezien de wereld er wellicht heel anders had uitgezien als Hitler op de bewuste dag in november 1939 een kwartier langere speech had gegeven.
Geschiedenis.nl
